Vol.1, No 1, 1997 pp. 195 - 218
UDC: 778.5(497.11)"1941/1945"
CINEMATOGRAPHY IN SERBIA 1941 - 1945
Miroslav Savković
Faculty of Dramatic Arts, Belgrade, Yugoslavia
Abstract. The fact that it is possible to exert powerful influence on people of different intellectual and cultural level by the use of the universal language of the moving pictures contributed to the importance of film during the Second World War, which became more important than any other media as far as the propaganda influence is concerned.
During the Second World War various diverse and active cinematographic undertakings took place. The form of such activities were different: from amateur endeavours of filming the important historic moments using the small format film cameras and sporadic cinematographic activities, all the way to the complete and well organized cinematographic ventures. The degree of the use of cinema in Serbia during the Second World War was conditioned and limited by the organizational and technical equipment and capabilities, so that cinematography was not equally used in all geographical communities, military units and organizations.
Quantitatively, the largest number of films shot on the locations in Serbia during the Second World War represents the reports intended for the newsreel presentations, mainly of German production. These films, as far as their present importance and role is concerned, represent priceless historical documents about the time and the participants in the events that shaped the present, a characteristic shared by the superb professionally produced films and the films made by the enthusiastic amateurs.
On the Serbian territory under the German rule a complete cinematographic activities were organized; both the fundamental activities such as production, distribution and projections as well as the additional ones such as the legislation, publishing, education, etc. Cinematography was controlled by actively involved German administrative officials, however similar activities were undertaken by the local institutions and individuals.
Among the natives involved in cinematography in the occupied Serbia, the most prominent person is the cameraman Stevan Mišković.
From the organizational and technical aspect, the full length feature film by Dragoljub Aleksić "Innocence without protection" is the most important cinematographic project released in the occupied Serbia, successfully realized by local film makers in spite of the fact that the film must be characterized as naive and technically unsophisticated although it tried to approach the art form in the honest manner.
Among the numerous film materials made in Serbia during the Second World War, the majority were made by the Germans. Some of them still remain preserved in our archives although there are probably much more in the German film archives as well as in the archives of German allies and the archives of the Yugoslav allied countries.
The film distribution on the Serbian territory under the German occupation was tightly controlled by the German occupier's administration so that the Belgrade film import companies, like Tesla-film or Jugoistok-film, were the censors at the same time since the imported films were of exclusively German production.
The movie theaters repertoire in the occupied Belgrade was dominated by German films and newsreels serving the propaganda aims of Hitler's Germany.
Kolarac People's University was the sole institution whose film repertoire consisted of educational and documentary films with moral themes, making a strong contrast to the repertoire of other cinemas in the occupied Belgrade and Serbia.
On the other Serbian territories occupied by Hungary, the Independent State of Croatia, Bulgaria and Italy, the cinematographic activities were differently developed although film as a medium had an important role mainly as a powerful propaganda means.
The large amount of film material on the Serbian territory was shot by the war reporters of allied countries, from the Soviet Union and Great Britain. These film materials are being kept in our film archives and the archives of the allied countries, where, regretfully, they are beyond our reach along with the materials filmed by the occupier's troops.
The successful beginning of the organizational shaping of an important professional, artistic, cultural and economic activity on Serbian territory - the national cinematography was the outcome of the activities of three war cinematographic institutions: The Film Section of Serbia, The Film Section of Yugoslavia and the National Film Company. This process ended on July 3, 1945, when the war cinematographic institutions were dismissed and their place resumed by the Film Company of the Democratic Federative Yugoslavia, the first civil cinematographic institution founded in Serbia (and Yugoslavia) after the Second World War, in the just liberated country.
Key words:  film production, propaganda, German occupation, allies, Chetniks, Partizans
KINEMATOGRAFIJA U SRBIJI 1941 - 1945
Činjenica da je, uz pomoć univerzalnog jezika pokretnih slika, moguće snažno uticati na svest ljudi različitog intelektualnog i kulturnog nivoa, doprinela je da film tokom Drugog svetskog rata, po važnosti bude ispred ostalih medijuma upotrebljavanih za propagandne svrhe, poput štampe, koju su direktno mogli koristiti samo pismeni ljudi, što je posebno došlo do izražaja na ovim našim prostorima.
Na teritoriji Srbije tokom Drugog svetskog rata odvijale su se raznovrsne i žive kinema-tograske aktivnosti. Oblici tih aktivnosti bili su različiti: od amaterskih pokušaja da se filmskim kamerama uzanoga formata zabeleže važni istorijski trenuci, preko sporadičnih kinematografskih aktivnosti, pa sve do sasvim zaokružene i solidno organizovane kinematografske delatnosti. Stepen korišćenja kinematografije na teritororiji Srbije tokom Drugod svetskog rata bio je uslovljen i ograničen organizaciono-tehničkom osposobljenošću i opremljenošću, tako da kinematografija nije bila podjednako rasprostranjena u svim geopolitičkim zajednicama, vojnim jedinicama i organizacijama.
Najviše filmova snimljenih na teritoriji Srbije tokom Drugog svetskog rata čine reportaže namenjene filmskim novostima, pre svega, nemačke proizvodnje. Po svojoj nameni, ali i suštini, te filmske reportaže pripadaju intenzivno propagandno obojenom novinarstvu. Vrednost ovih filmova danas je u tome što predstavljaju neprocenjive istorijske dokumente o ljudima i vremenu u kojem su nastali, što je podjednako svojstveno vrhunskim profesionalno urađenim filmovima, kao i diletantskim snimcima amatera - entuzijasta.
Na delu srpske teritorije koji je tokom Drugog svetskog rata bio pod nemačkom okupacijom, organizovane su celovite kinematografske delatnosti: kako osnovne (proizvodnja, promet, prikazi-vanje), tako i dopunske (zakonodavstvo, izdavačka delatnost, školovanje i sl.). Kinematografiju su kontrolisale i njome se vrlo aktivno bavile nemačke okupacione vlasti, ali i domaće ustanove i po-je-dinci.
Među domaćim ljudima koji su se bavili kinematografijom u okupiranoj Srbiji, najvažnija je delatnost filmskog snimatelja Stevana Miškovića.
U organizaciono-tehničkom pogledu, igrani film Dragoljuba Aleksića "Nevinost bez zaštite" najznačajniji je kinematografski projekt, koji su na teritoriji Srbije pod nemačkom okupacijom uspešno realizovali domaći ljudi, uprkos činjenici da se, i pored najdobronamernijeg pristupa, film mora okarakterisati kao diletantski.
Od mnogobrojnih filmskih snimaka nastalih na teritoriji Srbije tokom Drugog svetskog rata, najveći deo snimili su Nemci. Neki od njih čuvaju se u našim arhivima, ali, verovatno da ih još više ima u filmskim arhivima Nemačke, zatim, njenih saveznika iz Drugog svetskog rata, kao i u film-skim arhivima zemalja saveznica Jugoslavije.
Promet filmova u delu Srbije pod nemačkom okupacijom bio je strogo kontrolisan od nemačkih okupacionih vlasti, tako da su npr. beogradski uvoznici filmova, Tesla-film ili Jugoistok-film, ujedno bili i cenzori, što proizilazi iz činjenice da su se bavili uvozom isključivo nemačkih filmova.
Bioskopskim repertoarom u okupiranom Beogradu dominiralu su nemački filmovi i filmski žurnali, koji su sledili političko-propagandne ciljeve Hiltlerove Nemačke.
Kolarčev narodni univerzitet jedina je ustanova na teritoriji Srbije pod nemačkom okupacijom, čiji je bioskopski repertoar bio sastavljen od obrazovno-vaspitnih dokumentarnih filmova, koji su sadržinom odudarali od opšte slike bioskopskog repertoara u okupiranom Beogradu i Srbiji.
Na području ostalih srpskih teritorija, koje su bile okupirane of Mađarske, Nezavisne Države Hrvatske, Bugarske i Italije, kinematografske aktivnosti su bile različito razvijene, ali je film svuda igrao značajnu ulogu, prevashodno propagandnog sredstva.
Veliku količinu filmskog materijala na terotoriji Srbije tokom Drugog svetskog rata, načinili su saveznički ratni filmski reporteri iz Sovjetskog Saveza i Velike Britanije. Ti filmski snimci čuvaju se u našim filmskim arhivima, ali i u filmskim arhivima savezničkih zemalja, gde nam, kao i filmski snimci koje su načinili okupatori, još uvek nisu dostupni.
Delatnošću tri ratne kinematografske ustanove: Filmske sekcije GŠ NOV i PO Srbije, Filmske sekcije VŠ NOV i PO Jugoslavije i Državnog filmskog preduzeća, još tokom rata je omogućen uspešan početak organizovanog uobličavanja važne profesionalne, kulturno-umetničke i privredne, delatnosti na teritoriji Srbije - nacionalne kinematografije. Ovaj process je okončan 3. jula 1945. godine, kada su rasformirane ratne kinematografske ustanove, i kada je umesto njih organizovano Filmsko preduzeće Demokratske Federativne Jugoslavije, prva civilna kinematografska ustanova nastala posle Drugog svetskog rata na teritoriji Srbije (i Jugoslavije), u tek oslobođenoj zemlji.
Ključne reči: filmska produkcija, propaganda, nemačka okupacija, saveznici, četnici, partizani